🛕 मंदिर नागर –1 🛕

🛕 मंदिराचे वास्तुविश्लेषण

🔸 १. जगतिलक्षणाध्याय (Plinth Design)
मंदिर एक जगती (उंच चौथारा) वर उभारलेले आहे, जो भूकंपरोधी स्थैर्य व उंची देतो.
जगतीवरच्या कंगोऱ्यांतून दगडी नक्षीकाम व यक्ष-यक्षिण्यांची शिल्पं केलेली आहेत.
सममित व प्रमाणबद्ध पायऱ्या — ‘जगतिलक्षणाध्याय’ मध्ये सांगितल्याप्रमाणे ३ किंवा ५ पायऱ्यांचे माप राखलेले.

🔸 २. पिठलक्षणाध्याय (Base Design)
प्रत्येक स्तंभाचा पाय स्थिर व उभा बसलेला पिठा — त्यावर फुलदाणी व कमलाकार शिल्प.
भिंतींना आधार देणारे अवलंबक (pilasters) पिठ्यांवरून उगम पावतात.
पिठा-मूलस्तंभ यांची जुळवाजुळव अत्यंत पद्धतशीर.

🔸 ३. शिखरलक्षणाध्याय (Shikhara/Spire)
शिखर उत्तुंग व ‘रथिका’-युक्त (सप्तरथ/नवरथ प्रकार).
शिखराच्या रचनेत ‘आमलक’ (फुलपात्राकार आभूषण) व त्यावर कळस आहे.
पूर्ण शिखरात सममिती राखून ‘पृष्ठभू’ व ‘रथ’ यांची सुसंगतता ठेवलेली आहे.

🔸 ४. ध्वजलक्षणाध्याय (Finial & Flag)
शिखराच्या कळसावर एक लहान ध्वजदंड ठेवलेला आहे.
ध्वज हे मंदिर जागृत असल्याचे व पूजा सुरु असल्याचे प्रतीक आहे.

🔸 ५. द्वारलक्षणाध्याय (Doorway Design)
उंच व भव्य प्रवेशद्वार — चौकटीवर वेलबुट्टी, फुलदाणी व गणेश-मुर्तींचे शिल्प.
द्वाराच्या वरच्या पट्टीवर (ललाटपट्टी) पारंपरिक वास्तुशास्त्रीय चिन्हे.

🔸 ६. कोलिकालक्षणाध्याय (Corner Elements)
मंदिराच्या कोपऱ्यांना ‘कर्णरथ’ व त्यावर यक्ष-यक्षिण्यांचे शिल्प.
कोपऱ्यांवरील रचनेत एकसंधपणा व सौंदर्यपूर्ण कंगोरे.

🔸 ७. मण्डपलक्षणाध्याय (Mandapa/Hall)
गरभगृहासमोर एक लहानसा मण्डप व त्याला आधार देणारे कोरीव स्तंभ.
मण्डपाचे स्तंभ ‘स्थंभलक्षणाध्याय’ नुसार बंधनपट्टी व वेगवेगळ्या भागांत विभागलेले.

🔸 ८. करोटकलक्षणाध्याय (Superstructure Capstone)
शिखराच्या अगदी शीर्षभागी कळस व आमलकावर ठेवलेला करोटक (कॅपस्टोन).
ही रचना मंदिराला परिपूर्णता व पूज्यत्व देते.

🔸 ९. कोणत्या देवतेसाठी योग्य?
ही रचना विशेषतः शिवलिंग स्थापनेसाठी उपयुक्त, कारण:

उग्रता व स्थैर्याचा भाव निर्माण करणारा काळसर नेवासा दगड.
भव्यतेसह साधेपणाची अनुभूती देणारा स्वरूप.
मंदपातून वर्तुळाकृती गाभाऱ्यात सहज प्रवेश.