🛕 मंदिर नागर –12 🛕

🛕 मंदिराचे वास्तुविश्लेषण

🔸 १. जगतिलक्षणाध्याय (पायठा/चौथरा)
मंदिर भव्य जगतावर (plinth) उभे आहे. जगताला समतल दगडांनी उभारलेले पायऱ्यांचे रूप आहे आणि त्यावर सुंदर नक्षीकाम आहे. जगतीमुळे मंदिराची उंची अधिक प्रभावी भासते, तसेच मंदिराच्या स्थैर्याला बळकटी मिळते. जगतावर ठिकठिकाणी जलनिकासीसाठी लहान भगिरी ठेवलेली असते.

🔸 २. पिठलक्षणाध्याय (भित्तिचित्र व कोरीव शिल्प)
मंदिराच्या भिंतींवर दशावतार, गंधर्व, अप्सरा, व दिग्पाल यांच्या कोरीव मूर्ती आहेत. खालच्या पट्ट्यात गजथर, सिंहथर, मकरथर यांसारखी पद्धतशीर नक्षी दिसते. हे पिठ अत्यंत बारकाईने रचलेले आहे आणि भिंतींच्या प्रत्येक बाजूस सममितीत ठेवलेले आहे.

🔸 ३. शिखरलक्षणाध्याय (शिखर/कळस)
मंदिराचे शिखर नागरशैलीचे लाटू (curvilinear) असून, त्यावर आमलक व कळस आहे. शिखरावर मधल्या बाजूस लहान रथिका (उपशिखरे) कोरलेली आहेत जी मुख्य शिखराच्या रचनेला पूरक आहेत. शिखराची उंची आणि स्थिरता नजरेत भरते.

🔸 ४. ध्वजलक्षणाध्याय (ध्वजस्तंभ व ध्वज)
शिखराच्या टोकाला भगवा ध्वज फडकत आहे. हा ध्वज देवतेच्या जागृतीचे व दैवी सामर्थ्याचे प्रतीक आहे.

🔸 ५. द्वारलक्षणाध्याय (प्रवेशद्वार)
मंदिराचे द्वार अत्यंत देखणे, दोन्ही बाजूस द्वारपालांच्या मूर्ती असलेले आणि तोरणाकृत कोरीव माळांनी सजलेले आहे. द्वाराच्या चौकटीवर शास्त्रानुसार शुभचिन्हे कोरलेली आहेत.

🔸 ६. कोलिकालक्षणाध्याय (कोपरे/अर्थमंडप)
मुख्य रचनेच्या चारही कोपऱ्यांवर लहान लहान शिखरयुक्त कोपरे (कोलिका) असून त्यावरही कोरीव काम दिसते. हे कोपरे मंदिराला सममिती आणि स्थैर्य देतात.

🔸 ७. मंडपलक्षणाध्याय (मंडप/सभागृह)
मंदिराच्या समोर एक उंच पायऱ्यांवर उभारलेला मंडप आहे, ज्यात गोल स्तंभ आणि त्यावर नक्षीकाम असलेली छतशैली आहे. मंडपाच्या भिंतींवर शिल्पे कोरलेली आहेत.

🔸 ८. करोटकलक्षणाध्याय (आमलक व कळस)
शिखरावर उठावदार आमलक आहे आणि त्यावर सुबक कळस ठेवलेला आहे. आमलक हे शिखराचे सौंदर्यवर्धन करणारे प्रमुख घटक आहे.

🔸 ९. कोणत्या देवतेसाठी उपयुक्त?
ही रचना प्रामुख्याने शिवलिंगस्थापना अथवा शक्तीमंदिर यासाठी उपयुक्त आहे. कोरीव मूर्तींमध्ये शिव, पार्वती व गणेश यांचे संकेत स्पष्ट दिसतात.