🛕 मंदिर नागर –4 🛕

🛕 मंदिराचे वास्तुविश्लेषण

🔸 १. जगतिलक्षणाध्याय (Plinth / जगती / अधिष्ठान)

मंदिराचा पाया मजबूत व भव्य जगतीवर उभारलेला आहे.

• जगतीचे अनेक स्तर पायऱ्यांसह दिसतात.

• सर्वात खालचा स्तर साध्या पट्ट्यांसारखा असून त्यावर गजथर (हत्तींचा पट्टा) सुंदर नक्षीकामासह कोरलेला आहे.

• त्यावर कमलदलांचे पट्टे आणि तिथून गाभाऱ्यापर्यंत चढणाऱ्या पायऱ्या समप्रमाणात व समतोल ठेवलेल्या आहेत.

• जगतीमुळे मंदिराची उंची व भव्यता अधिक उठून दिसते.

🔸 २. पिठलक्षणाध्याय (Adhisthana / मुख्य भित्तीचा पाया)

जगतीवर उभे असलेले अधिष्ठान कोरीव कामाने समृद्ध आहे.

• यावर विविध पौराणिक दृश्ये, देवता, यक्ष-किन्नर, गंधर्व आदींच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत.

• मधल्या पट्ट्यांमध्ये पुष्पमालिकांचे कोरीव काम व वेलींच्या रचना आढळतात.

• गवाक्षे (छिद्रांकित चौकटी) व नक्षीकलेच्या लहान चौकटींमुळे भित्ती जीवन्त वाटते.

🔸 ३. शिखरलक्षणाध्याय (Shikhara / सुपरस्टक्चर)

मुख्य शिखर उत्तुंग, नागरशैलीतील भव्य आणि उत्तम प्रमाणबद्धतेने बांधलेले आहे.

• मुख्य शिखराच्या भोवती लघुशिखरे (उरुशृंग) प्रमाणबद्ध रचनेत आहेत.

• शिखरावरून रेखाटलेले रेखांश व उभ्या कोरीव पट्ट्या त्याची उंची अधोरेखित करतात.

• शिखरावर कलश (अमृतघटसारखा) व ध्वजदंड आहे.

• लघुशिखरांवरही देवमूर्ती व मंडपांच्या उंचावलेले छप्पर भव्यतेत भर घालतात.

🔸 ४. ध्वजलक्षणाध्याय (Flag & Kalasha)

शिखरावर पारंपरिक शिखरकलश असून, त्यावर भगवा ध्वज फडकत आहे.

• ध्वज स्थापत्याला एक चैतन्य देतो व मंदिराचा धार्मिक संकेत ठरतो.

🔸 ५. द्वारलक्षणाध्याय (Doorway / तोरण)

मंदिराचे मुख्य प्रवेशद्वार अत्यंत सुंदर कोरीव कामाने अलंकृत आहे.

• द्वारावर तोरणामध्ये मकरतोरण किंवा पुष्पमालिका कोरलेली आहे.

• द्वारपालांच्या भव्य मूर्ती व त्याभोवती गवाक्षयुक्त नक्षीकाम भक्ताला गाभाऱ्याकडे आमंत्रित करते.

• चौकटीवर शंख, चक्र, कमळ व अलंकारिक वेली कोरलेल्या आहेत.

🔸 ६. कोलिकालक्षणाध्याय (Pillars / स्तंभ)

मुखमंडप व गाभाऱ्याभोवतीचे स्तंभ अत्यंत सुबक व ठोस आहेत.

• स्तंभांवर बेलबुट्या, मालामालिका, मकरमुख, घटपल्लव आणि पौराणिक दृश्यांचे अलंकरण केलेले आहे.

• काही स्तंभांवर नर्तकींच्या व गंधर्वांच्या मूर्तीही दिसतात.

🔸 ७. मंडपलक्षणाध्याय (Mandapa / सभामंडप)

मुखमंडप उघडा व वायुरंध्र आहे, जेथे भक्तगण बसून पूजा करू शकतात.

• मंडपाचे छत कमानीसारखे व मधोमध पुष्पमंडल व कमलाकृती कोरलेले आहे.

• मंडपाच्या भिंती व गवाक्षांमधून प्रकाश खेळतो.

🔸 ८. करोटकलक्षणाध्याय (Ceiling / Karotaka)

गाभाऱ्याच्या व मंडपाच्या छतावर कमलाकृती व गदाकृती नक्षीकाम, तसेच मध्यभागी चक्राकृती मंडल कोरलेले आहे.

• करोटकातील नक्षीकाम अलंकारिक व पौराणिक कथा सांगते.

🔸 ९. कोणत्या देवतेसाठी उपयुक्त?

हे मंदिर शिवमंदिर म्हणून सर्वात जास्त योग्य आहे.

• तसेच शक्तिपीठ, पार्वतीदेवी वा गणेशमंदिर यासाठीही उपयोगी होईल.

• शिखर व लघुशिखरांची संख्या, रचना आणि तोरण व नंदीमंडपाचा पर्याय असल्याने शिवपंथीय परंपरेत अत्यंत योग्य आहे.